![]() |
Dialogo em Tupi antigo por indios Tupinambá - Qual é seu nome? Mará-pe nde rera? / Xe rera Pindobuçu Eu me chamo Pindobuçu |
O equivoco é duplo por que o primeiro idioma mais falado é o Tikuna, com 34mil falantes no Brasil. E segundo por que o ‘Tupi-Guarani’ não é um idioma, mas sim um tronco lingüístico.
O Tupinambá, por ser o idioma mais falado ao longo da costa atlântica durante o processo de colonização, foi incorporado por grande parte dos colonos e missionários, sendo ensinado aos índios nas missões e reconhecida como Língua Geral ou Nheengatu. Até hoje, muitas palavras de origem Tupi fazem parte do vocabulário dos brasileiros como socar, caipira, capim, etc..
O IBGE aprimorou a investigação sobre a população indígena no Brasil no ano de 2010 e identificou que dos 896,9 mil indígenas, 36,2% residia em áreas urbanas e o português era falado por 605,2 mil deles, 76,9% em reservas indígenas e 96,5% fora delas.
No total são 305 etnias falando 274 línguas, destas 160 são substancialmente diferentes uma das outras, distribuídas em 21 grupos lingüísticos (veja http://indigenasbrasileiros.blogspot.com/2016/01/indios-brasileiros-em-toy-art-grupos.html ) distintos. A etnia Tikúna é a que tem o maior numero de integrantes na America, com 46,1 mil indígenas, sendo 34mil no Brasil e também o segundo idioma mais falado no Brasil, além do português com 34,1 mil falantes.
O grupo linguistico Tupi-Guarani só aparece em 4o lugar com 19 mil falantes e através da etnia Guajajara (nas tabelas como Tenetehara), e em 7o lugar por meio do Nheengatú, o idioma que mais se aproxima do Tupi Antigo, ainda hoje falado em São Miguel da Cachoeira, cidade considerada como a Meca dos idiomas indígenas no Brasil.
Tab 1 - População indígena, números gerais e dentro do território brasileiro:
No
|
Etnia
|
População Geral
|
População no Brasil
|
Grupo Lingúistico
|
1
|
Tikuna
|
46.045
|
39.349
|
Tikuna
|
2
|
Guarani Kaiowá
|
43.401
|
35,276
|
Tupi Guarani
|
3
|
Kaingang
|
37.470
|
31.814
|
Jê
|
4
|
Makuxi
|
28.912
|
22.568
|
Karib
|
5
|
Terena
|
28.845
|
19.219
|
Aruak
|
6
|
Tenetehara
|
24.428
|
19.955
|
Tupi Guarani
|
7
|
Yanomami
|
21.982
|
20.604
|
Yanomami
|
8
|
Potiguara
|
20.554
|
15.240
|
Tupi-Guarani
|
9
|
Xavante
|
19.259
|
15.953
|
Jê
|
10
|
Pataxó
|
13.588
|
7.207
|
Jê
|
11
|
Sateré-Mawé
|
13.310
|
11.060
|
Tupi-Guarani
|
12
|
Mundurukú
|
13.103
|
8.845
|
Tupi-Guarani
|
13
|
Murá
|
12.479
|
3.460
|
Murá
|
14
|
Xukurú
|
12.471
|
7.508
|
Xukurú
|
15
|
Baré
|
11.990
|
2.794
|
Aruak
|
No
|
Etnia
|
População Geral
|
População no Brasil
|
Grupo Lingúistico
|
1
|
Tikuna
|
42.000
|
34.000
|
Tikuna
|
2
|
Kaingang
|
25.000
|
23.000
|
Jê
|
3
|
Terena
|
20.000
|
19.000
|
aruak
|
4
|
Tenetehara
|
19.000
|
18.000
|
Tupi-Guarani
|
5
|
Guarani Kayowá & M’bya
|
18,000
|
18.000
|
Tupi-Guarani
|
6
|
Makuxi
|
15.000
|
15.000
|
Karib
|
7
|
Nheengatú
|
15.000
|
15.000
|
Tupi-Guarani
|
8
|
Xavante
|
13.000
|
13.000
|
Jê
|
9
|
Mundukuru
|
10.000
|
10.000
|
Tupi-Guarani
|
10
|
Pirahã
|
10.000
|
10.000
|
Murá
|
Uma vez identificados os idiomas mais falados no Brasil, seguimos mostrando suas características principais. É importante dizer que o território brasileiro tem dimensões continentais e muitas dessas tribos eram beligerantes, não tinham muita harmonia com seus vizinhos desde o período holoceno, acredita-se que até o mesmo desde o pleistoceno – com isso, os idiomas acabaram se distanciando muito. Pelo grau de diferenciação de um idioma e outro, que tenham a mesma origem, é possível estimar a quanto tempo eles se separaram, é a chamada Glotocronologia de Morris Swadish.
oral
|
oral
|
nasal
|
oral
|
nasal
| ||
i
|
ĩ
|
ɨ
|
ɨ̃
|
u
|
ũ
| |
ɛ
|
ɛ̃
|
ɔ
|
ɔ̃
| |||
a
|
ã
|
Pós-alveolar
| |||||||||
Surda
|
Sonora
|
Surda
|
Sonora
|
Surda
|
Sonora
| ||||
Oclusiva
|
p
|
b ~ mb
|
t
|
d ~ ⁿd
|
k
|
g ~ ŋg
|
ʔ
| ||
Nasal
|
m
|
n
|
ɲ
|
ŋ
| |||||
Fricativa
|
β
|
s
|
ʃ
|
ɣ
| |||||
Semivogal
|
w
|
j
| |||||||
Vibrante simples
|
ɾ
|
Verbo falar - Infinitivo: nhe´eng-a
![]() | ||||||
Dialogo da etnia Tikuna: taxacüi cuega = ‘Como é o seu nome?’ - Chaega Eni – Meu nome é Eni |
Oral
|
A
|
E
|
I
|
O
|
U
| ||
Nasal
|
Ã
|
Ẽ
|
Ĩ
|
Õ
|
Ũ
|
Ü
|
Ǖ.
|
Pós-alveolar
| |||||||||
Surda
|
Sonora
|
Surda
|
Sonora
|
Surda
|
Sonora
| ||||
Oclusiva
|
P
|
B
|
T
|
D
|
K
|
G
|
H
| ||
Nasal
|
M
|
N
|
N
|
N
| |||||
Fricativa
|
b
|
S
|
F
|
Y
| |||||
Semivogal
|
W
|
J
| |||||||
Vibrante simples
|
TCH
|
I
|
![]() |
Dialogo da etnia Kaingang - :ẽn jiji hẽ ne (ke)ti / ‘Como é o seu nome?’ - Iñ jiji ne Kagru - Meu nome é Kagru |
CONVENÇÃO LINGUÍSTICA Aldeia Vanuíre (2000)
|
USOS RECENTES Aldeia Icatu (2010)
|
EM PORTUGUÊS
|
1. ik
|
ik
|
Eu (1a.p.s.)
|
2. ã
|
ẽ
|
Você (2a.p.s.)
|
3. ti
|
tí
|
Ele (3a.p.s.)
|
4. wi
|
wí
|
Ela (3a.p.s.)
|
5. eng
|
eng
|
Nóŝ (1a.p.p.)
|
6. ãiak
|
ẽ wã
|
Voceŝ (2a.p.p.)
|
7. ak
|
ak tí
|
Eles(3a.p.p.)
|
8. wak
|
wak wí
|
Elaŝ (3a.p.p.)
|
3- Terena
![]() |
Diálogo em Terena- Na kixeaye ne ihe? Como se chama? Peturu kohea - Me chamo pedro |
A terceira língua mais falada no Brasil, da família Aruak, pertencente ao subgrupo maipureano, muitos de seus falantes têm pouca proficiência no idioma português; 20% são alfabetizados em seu próprio idioma, e 80% no português, tal como o Japonês, é uma língua aglutinante:
Nake ie ihe? Como você está?
Unati n’goiye – eu estou bem.
Unati upan neiye – Bom dia!
É falado principalmente no estado do Mato Grosso do Sul, especialmente nos municípios de Aquidauana, Miranda, Nioaque, Sidrolândia, Anastácio e Dois Irmãos do Buriti; também se encontram falantes do terena em Porto Murtinho, na terra indígena dos cadiueus, em Dourados, na terra indígena guarani-caiouá, e em São Paulo, no Posto Araribá, perto de Avaí e Bauru.
Vogais
i ĩ iː
|
(ɨ)
|
u ũ uː
| |
Medial
|
e ẽ eː
|
o õ oː
| |
ɛ ɛː
|
ɔ ɔː
| ||
a ã aː
|
Consoantes
surda
|
p
|
t
|
k
|
ʔ
| ||
pré-nasal
|
ᵐb
|
ⁿd
|
ᵑɡ
| |||
surda
|
s
|
ʃ
|
h
| |||
pré-nasal
|
ⁿz
|
ⁿʒ
| ||||
m
|
n
| |||||
ɾ
| ||||||
l
| ||||||
w
|
j
|
“O povo que não tem escrita é um povo que não se desenvolve”. Vygostk
Pronomes
Undí – eu Undi xünati – eu sou forte
Iití – você – iití xünati – você é forte
Né’e – ele – Xünati né’é – ele ou ela é forte
utí – nós – Uutí xünatí – nós somos fortes
vós não existe na língua Terena
Xünatihiko – eles são fortes
Verbos
Arau-ng-o-ti-mo - eu vou nadar – 1SG nadar modo futuro
Y-arau-k-o-ti-mo – você vai nadar – 2SG nadar modo futuro
o-arau-k-o-ti-mo – Ele (ou ela )vai nadar – 3SG nadar modo futuro
V-arau-k-o-ti-mo – Nós vamos nadar – 1PL nadar modo futuro
Y-arau-k-o-ti-noe-mo – Vocês vão nadar – 2PL nadar modo futuro
o-arau-k-o-ti-hiko-mo – Eles vão nadar – 3PL nadar modo futuro
ma-hi ovoe ko-eha?
-EVID jabuti CAUS-nome
"Se chamava jabuti".
Heruruxa ne ihe yara hoyuhopetike – rabisque seu nome nesse caderno;
Yitaxa ihe yara keyuhopeke – escreva seu nome no caderno;
Mbahukoa yundoxea ne ihe – errei de escrever seu nome
Na kixeaye ne ihe? Como se chama? Peturu kohea - Me chamo pedro
Texto em Terena
“Enepone vokoo ho'openo
voko'o n. acauã. (ave, Herpetotheres cachinnans)
oti heru kixo peyo kaxe ahati ihamakea xoko movo'oti xuve tikoti oposiko nika, kutiati semu, koexoe. kuanemaka imapeti enepo eneo, akomaka topi inonexoku sairio sairio kixoa ne tuti. Enepo haikopono ouke ovokuti vaere kikoekone eto'okoti koe neko xane meku. Kuane enepo kamokono eneya ya xapa uhiti koima'iti kixoku ne eneya. Kuane akomaka eneohi akoe, kuatru koe okoku enepo eneo, ukeaku yuponiti, ukeaku kassati, ukeako mane koke yoko onomekopoku kiyoi kaxe.Enepo eneo ya ukeaku mane koke kixoikoti keno'okea xunati uko, enepo eneo ya ukeaku kassati, kixoikoti kassati, enepo eneo ya ukeaku yuponiti unati eyekouti, enepo eneo ya onomekopoku kaxe harakene vahere eyekouti. Enepora yutoiti undi yutoxoa ngaunae
yuho xane meku, epoxo kanauti
kixoikone.”
Português
O acauã é um pássaro da família dos gaviões e se alimenta de insetos e répteis como lagartos, cobras entre outros. É um pássaro muito ágil e usa as suas garras para pegar presas. É uma pássaro muito "agoreiro", segundo os antepassados, quando ele passa cantando em cima de uma casa é sinal que alguma coisa ruim vai acontecer naquela família, como morte por exemplo. Ele canta em quatro sentidos: norte, sul, leste e oeste e para cada canto tem um significado. Quando canta para o norte está avisando que vai chover, para o sul avisa que vai esfriar, para o leste é aviso de que alguma coisa muito boa vai acontecer para quem ouvir, já para o norte está avisando de algo muito ruim, como morte. Esses são os relatos dos antepassados que eu guardo e acredito por que já presenciei muito desses avisos.
Fonte: Anésio Alfredo Pinto, 2013)
![]() |
Diálogo Makuxi - Anî’ ayese’? - Qual é seu nome? Uyese’ Ani’ke - Meu nome é Ani’ke |
surda
| |||||||
sonora
| |||||||
surda
| |||||||
sonora
| |||||||